با مطالعه تاریخ حیات انسان در می یابیم که آدمیان برای ادامه حیات و سهولت در زندگی نیازمند حیات اجتماعی هستند. به همین دلیل ابتدا جوامع کوچک و سپس جوامع بزرگتری را بوجود آوردند. پس از بوجود آمدن این جوامع، بخصوص پس از دوره یکجا نشینی و کشاورزی که کم کم تمدن ها شکل گرفت انسان ها دریافتند برای ارتباط با یکدیگر و علی الخصوص تامین مایحتاج و عرضه محصولات نیازمند افرادی هستند که فاصله مابین خریدار و فروشنده را در اقصی نقاط پر کنند. به همین جهت پیشه وری و بازرگانی پدید آمد. ایران نیز با توجه به اینکه قدمتی به طول تاریخ دارد، از این قاعده مستثنی نیست. در اینجا سعی داریم به تاریخ پیشه وری ، بازرگانی و عرضه محصولات در ایران اشاره ای مختصر داشته باشیم.
در ایران باستان پس از به قدرت رسیدن هخامنشیان و تشکیل امپراطوری بزرگ، جامعه ایران یک جامعه طبقاتی شد. طبقه اول بزرگان، طبقه دوم موبدان ، طبقه سوم برزگران ، بازرگانان طبقه چهارم و پیشه وران طبقه پنجم جامعه را تشکیل می دادند. هرچند پیشه وران و بازرگانان یعنی همان عرضه کنندگان و فروشندگان امروز جز طبقات پایین جامعه آن زمان قرار داشتند ولیکن عملا نقش مهمی در جامعه داشتند و به نوعی اقتصاد کشور را اداره می نمودند. وضعیت طبقاتی جامعه در دوره های بعد یعنی در زمان اشکانیان و ساسانیان هر چند تغییراتی به خود دید ولیکن در وضع بازاریان تفاوت چندانی نداشت و ایشان همچنان در طبقات پائین جامعه بودند و تغییرات در طبقات دیگر اتفاق می افتاد. البته در دوره ایران باستان علی الخصوص در عصر هخامنشیان بازرگانان و پیشه وران یک نقش بسیار مهم بر عهده داشتند و آن هم واردات علم و صنعت بود و چون در میان اقوام پارس تمایل و ابتکار چندانی در زمینه صنعت و هنر و وجود نداشت و علم نیز کالایی به شمار می آمد که وارد کردن آن از دیگر کشور ها آسانتر به نظر می رسید.
البته جایگاه فیزیکی بازار بر خلاف خود بازاریان در ایران باستان یک جایگاه ممتاز و بی بدیل است. در آثار بجای مانده از شهر سوخته بصورت منطقه بندی شهری و بر اساس نوع فعالیتهای تولیدی و بازرگانی بازار به طور منظم و منسجمی دیده میشود. به طوری که می توان اظهار داشت که بازار با منطقه بندی تولیدی و بازرگانی به عنوان ناحیه ای مستقل در شهر به تدریج به شکل نهایی خود نزدیک شد . و همچنین در تمدن عیلامی نیز تشکیلات حرفه ای و صنفی متمایز و شکل یافته ای پدید آمده بوده و بازار به شکل راسته هایی در قسمت مشخصی از شهر وجود داشته که در دو سوی آن دکانهایی ساخته شده بوده و حتی قسمتهایی از آن راسته ها را با سایبانهایی پوشانده بودند همچنین در زمان هخامنشیان نیز بازار به عنوان محوطه ای مهم و مجزا وجود داشته که حتی در بخشی از اسطوره جمشیدیه در وندیدا اشاره به بازار فروش محصولات غذایی شده و در همان زمان بازاریان مبالغی را به عنوان مالیات پرداخت می کردند .
در دوره پارتیان در شهر دو راه اروپوس که نمونه ای مهم از شهرهای پارتی به شمار می آید جایگاه بازار در آن بر اساس نقشه شهری به نجوی آشکار است . بر اساس نقشه، شکل شهر ، بازار ومیدان عمومی در کنار یکی از محورهای اصلی شهر ، که از یک دروازه ، تا دروازه ای دیگر امتداد یافته بود ، شکل گرفته بود .
و در دوره ساسانیان نیز تشکیلات صنفی منسجمی شکل گرفته بود ، چنانچه بعضی از پیشه وران و اصناف رئیس برای صنف خود داشتند .
پس از ورود اسلام به ایران و تغییر بنیادین مسائل دینی و اجتماعی در ایران وضعیت اصناف و بازار بسیار تغییر کرد. بازار بخش مهمی از احکام اجتماعی اسلام را شامل می شود. همچنین کسب و تجارت از مهم ترین موضوعات مورد بحث در اخلاق اجتماعی و رفتار فردی به حساب می آید. کسب و کار از آن جا که نقش مهمی در تامین نیازهای مادی انسان دارد، به نوعی مورد ابتلاء همه است. تاکید بر اسلامی بودن بازار نیز از جمله موارد بسیار حائز اهمیت در احکام اسلامی است. اسلام به عنوان دین جامع و کامل در همه ی عرصه های زندگی فردی و اجتماعی دارای قاعده و قانون است. بدون شک بازار نیز در فقه اسلامی دایره ی وسیعی از احکام را به خود اختصاص داده است. یکی از قواعد صریح و واضح در میان احکام و قواعد دینی، قاعده سوق المسلمین است. قاعده سوق المسلمین دلالت بر اعتماد به عمل مسلمان در بازار دارد. بر اساس این قاعده، بازار مسلمین محل مطمئنی برای تجارت و اعتماد بر طهارت و پاکی کالای آن است. مراد از سوق در این قاعده، تنها مکانی را شامل می شود که در سیطره ی حاکمیت اسلام باشد. نه این که هر بازاری را شامل بشود.
در سده سوم پس از اسلام نیز بازار به شکل قابل ملاحظه ای دچار گسترش شد و بعدها در دوران صفویه نیز با آرامشی که به کشور حاکم شد بازار به جایگاهی ویژه تبدیل شد . اصـناف و اهـل صـناعت و حرفه ، رونق و اعتباری در دورهء صفویه حاصل نموده‌اند و از نظر حرکت و نقش اجتماعی،بیشتر مطرح شدند. اشـارهء پاره‌ای از نویسندگان و حتی متفکران اسلامی به اهمیت صناعت و حرفه، نشان‌دهندهء اعـتبار و اهـمیت این گروه است. یکی از منابعی که ما را در شناساندن وضع و حال پیشه‌وران کمک می‌نماید،سیاحت‌نامه‌ها،سـفرنامه‌ها،و کـتب جـغرافیاست. در دوران قاجاریه بازار به عنوان تنها محور اصلی اقتصاد شهر بتدریج تضعیف شده که از علل آن می توان از بوجودآمدن کارخانجات و ورود کالاهای خارجی و آسیب به تولید محصولات ایرانی اشاره کرد و از همین مقطع اجماع بین روحانیت، بازاریان و اصناف زمینه ساز حوادث بزرگی در تاریخ می شود.
جایگاه ویژه بازار:
بازاریان مخصوصاً در تاریخ دویست سال اخیر نقش اساسی در تحولات ایران داشته اند ، بازاریان ، که از لایه های اجتماعی قدیمی ایران محسوب می شوند در اتحاد سازمانی و تاریخی با روحانیت شیعه در طی تاریخ ایران در هر نوع حرکت اجتماعی و سیاسی شرکت داشته اند . وقتی در شهر شایع می شد . دکان ها را بسته اند یا بازار به حال تعطیل درآمده ، مردم حتی ناآگاهان هم ، می فهمیدند که اعتراضی در بین است و ماجرایی در حال وقوع .
بازار به مانند یک شبکه خبری در دوران فقدان وسایل ارتباط جمعی عمل می نمود ، چرا که بسته شدن بازار به مفهوم رسیدن خبر آن از طریق هزاران مغازه سطح شهر به مردم عادی بود .
بازار محل دیپلماسی، استقبال و بدرقه سران و بزرگان بوده بنحوی که شخصیتهای مهم برای ورود به شهر از طریق بازار وارد و باآراستن آن وتجمع مردم در بازار ،از آنها استقبال یا بدرقه می کردند.
مخصوصاً از زمان صفویه به بعد بازارها مراکز اصلی بر پایی جشنهای ملی ومذهبی بودند خصوصاً در مراسم سوگواری نیز بازار ها تعطیل و عزاداری ها در آن برگزار می شد . از آن تاریخ به بعد بازاریان یکی از مهمترین تشکل های اقتصادی ،مذهبی و سیاسی را بر عهده داشته اند .
واژه ایرانی (بازار) به زبان بعضی از کشورهایی که با ایران تبادل کالا داشته اند راه پیدا کرد.
تلاش سازمان یافته بازاریان برای تشکیل مجلس وکلای تجار ، مشارکت موثر بازاریان بالاخص کسبه و تجار در پیروزی نهضت تنباکو و جنبش مشروطیت ، حضور در مجلس مؤسسان و نقش سرنوشت ساز و سازمان یافته با روحانیون و نقش کسبه و پیشه وران در تولید امتعه عمومی و تقویت بورژوازی ملی در سالهای اخر سلطنت رضا شاه ، مشارکت بازاریان همراه با روحانیون در به قدرت رسیدن دکتر محمد مصدق و نهضت ملی کردن صنعت نفت ، عضویت فعال در سازمان ها و گروههای سیاسی ضد استبدادی ، مشارکت همه جانبه بازاریان در قیام خرداد ۱۳۴۲ در حمایت از روحانیون و بالاخره نقش بسیار مؤثر بازاریان از طریق انتخابات عمومی در تهران و شهرستان ها علیه دستگاه حکومتی و نهضت ضد استبدادی در سال های ۵۶ و ۵۷ که منجر به استقرار جمهوری اسلامی گردید مهمترین فعالیتها و تأثیرگذاریهای بازار در ایران بوده است .
شاید نقش بازاریان در مخالفت همه جانبه با حکومت در نهضت تنباکو از همه اقشار بارزتر باشد ، حتی فتوای میرزای شیرازی نیز معلول شرایط سیاسی و اجتماعی بود که بازار و تجار نقش اساسی در این وضعیت سیاسی اجتماعی داشتند . نهضت تنباکو برای نخستین بار در تاریخ ایران موجب شد حکومت نتواند بدلیل مخالفت مردم آنچه راکه می خواست و اراده می نمود ، انجام دهد . بدون تردید این یک نقطه عطف درتاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران بود.
زمانی که اداره گمرکات ایران به بلژیکی ها سپرده شد و تغییراتی که آنها انجام دادند موجب تأثیرمنفی بر بازرگانان شد به این معنی که سود بازرگانان بزرگ کاهش می یافت ، وارد کنندگان و صادر کنندگان باید سود بازرگانی بیشتری پرداخت می کردند ، و نیز تعرفه های مختلفی برای معاملات داخلی و خارجی وضع شد . در واکنش به این اقدامات صرافان و بازاریان تهران مغازه های خود را تعطیل و در ۱۹ صفر سال ۱۳۲۲ هجری قمری ، در حدود یکسال قبل از انقلاب مشروطه در شاه عبدالعظیم بست نشستند و خواستار بیرون کردن نوز بلژیکی شدند . آنها خواستار رسیدگی به حق و حقوق خود بودند ، درگیریهای اصناف و بازاریان ادامه داشت تاجاییکه حاکم تهران به بهانه تثبیت قیمت قند و شکر ، دو تن از بازاریان محترم را که تاجر شکر بودند به فلک بست . در این بین شاید دولت در جهت منافع عمومی عمل کرده بود اما واکنش مردم فرصتی بدست داد تا اصناف و بازاریان خواستارتاسیس عدالتخوانه شوند . اصناف بازارها را تعطیل کردند و با اتحاد با علما در مسجد امام گرد هم آمدند آنها به سبب توهینی که به آنها شده بودند خواستارعزل علاء الدوله از حکومت تهران و تشکیل مجلس برای رسیدگی به عرایض متظلمان شدند . و در ادامه مخالفتها و فعالیت علما و مردم شاه حکم تشکیل مجلس را اعلام کرد ولی مشروط بر اینکه در تهران و تحت فرمان وی باشد . اما شاه در تکمیل دست خط خود پس از بیست روز تحصن بازاریان در صحن سفارتخانه تشکیل مجلس را مطابق میل علما تصویب کرد.
در فرمان مشروطیت مورخ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ مظفر الدین شاه طبقه متوسط سنتی و اقشار تشکیل دهنده آن یعنی روحانیون و بازاریان را به رسمیت شناخته و تشکیل مجلس شورای ملی را منوط به حضور آنان در مجلس می داند . در اولین نظامنامه انتخاباتی مجلس شورای ملی که یک نظامنامه صنفی است نیز بر این امر تأکید گردیده و برای شهر تهران ۶۰ نفر از ۱۵۶ نفر جمع نمایندگان کل کشور تعیین می نماید . از این ۶۰ نفر ، ۴ نفر روحانی ، ۱۰ نفر تاجر و ۳۲ نفر ( از هر صنفی یک نفر ) از اصناف می باشد . تعداد بسیار زیادی از نمایندگان مجلس اول شورای ملی را بازاریان تشکیل می دادند . این نمایندگان و وظیفۀ خود را با ایمان بسیار انجام می دادند یک تن از اینان از راه صواب منحرف نشد و قوانینی که از مجلس اول گذشت ، استوارترین و بهترین قانون های دوران مشروطیت ما است . از نظر سیاسی انقلاب مشروطه قدرت طبقه بازرگانان را افزایش داد .
در سال ۱۳۰۰ شمسی که رضا خان در سمت نخست وزیری کوشید تا با کسب سلطنت قاجاریه ، نظام حکومتی را به جمهوری تبدیل کند ، بازاریان به پیروی از علما بخصوص سید حسن مدرس که از رهبران و یکی از سیاستمداران بر جسته مجلس بود ضد اقدامات رضاخان و جلوگیری از تاسیس نظام جمهوری در ایران دست بر تظاهرات زدند . رضا خان نیز در مقابل کوشید تا با کمک گروهی تظاهرات به نفع جمهوری در بازار به راه اندازد . و آن گروه به مغازه هاحمله کند و در نتیجه با مداخله نظامیان بازار بسته شود و آنگاه شایع نماید که بازار به حمایت از جمهوری تعطیل شده است . با این امید در ۲۹ اسفند ۱۳۰۲ به دستور ریس نظمیه ، مساجد را بسته و آن گروه را به تظاهرات در بازار اعزام داشتند تا با سردادن شعار و تیراندازی ماموران ، بازاریان مجبور به بستن دکانهای خود شوند . اما گروه بسیاری از بازاریان در خود بازار به امامت یکی از علمای مبارز به نماز جماعت ایستادند . سخنرانیها و اعتراضها و طومارهایی نسبت به جمهوری رضاخانی اعلام و صادر شد و آنها هیئتی به نمایندگی از علما و بازاریان نزد رئیس مجلس فرستادند تا ناخشنودی خود را از جمهوری اعلام نمایند در تاریخ ۲ فروردین ۱۳۰۳ جمعیت زیادی در صحن و اطراف مجلس جمع شدند و علیه جمهوری و به طرفداری از مدرس شعار دادند . تا بالاخره رضاخان مجبور شد که عملیات خود را متوقف کند.
در نهضت ملی شدن صنعت نفت پس از سقوط رضاخان و انتخابات دوره چهاردهم مجلس ، دکتر مصدق ، با حمایت بازاریان وارد مجلس شد . مصدق چهره ای مورد اعتماد در دوران اقتصادی و سیاسی نامطلوب ایران بود .
انعکاس کناره گیری مصدق از سمت نخست وزیری بخاطر در اختیار نداشتن وزارت جنگ مخالفتهای گسترده ای را به دنبال داشت .
که بیشتر مغازه ها و بازار تهران به حال اعتراض تعطیل شد . در ادامه این اعتراض بازارهای آبادان ، کرمان ، شیراز ، تبریز ، اصفهان ، رشت ، قم ، کرمانشاه ، قزوین نیز به پشتیبانی از مصدق تعطیل شد .
با نتیجه دادن این اعتراضات ، دکتر مصدق بار دیگر به زمامداری رسید و برای نخستین بار وزارت جنگ در اختیار دولت قرار گرفت . مصدق با داشتن وجهه مردمی ، حمایت اکثریت قشرها بخصوص بازاریان را در اختیار داشت تا جائیکه بهنگام تحریم جهانی خرید نفت ایران ، اصناف و بازاریان با کوشش خوددر افزایش صادرات محصولات غیرنفتی از ۳۹۰/۴ میلیارد ریال در سال ۱۳۳۰ شمسی بر ۴۲۵/۸ میلیارد ریال در سال ۱۳۳۲ شمسی حمایت قاطعانه خود را از حکومت مصدق به اثبات رساندند .
در آن دوران همراه با روحانیون تعداد بسیار زیادی از معتبرترین و معروفترین بازاریان به پیروی از راه مصدق به جبهه ملی پیوستند و با اهدای کمکهای مالی و حضور سازمان یافته در جشن ملی کردن صنعت نفت نقش ارزشمند و تاریخی خود را انجام دادند . یکی از دلایل هواداری اصناف و بازاریان از دکتر محمد مصدق بخاطر تلاش او در مجلس چهاردهم در طرد سلطه خارجیان و الیه فساد مالی مقامات دولتی با همکاری برخی از تجار ثروت مند اتاق بازرگانی بود . رهبران و رؤسای اصناف در سال ۱۳۳۰ برای حمایت از ملی کردن صنعت نفت و شخص مصدق ، جامعه بازرگانان و اصناف و پیشروران را به رهبری حاج محمد راسخ افشار که رئیس صنف کفش فروشان بود تشکیل دادند به نوشتۀ همایون کاتوزیان بخش اعظم هزینه های نهضت ملی کردن صنعت نفت را بازارهای تهران ، مشهد واصفهان تأمین کردند .
در واقع طبقه متوسط سنتی یکی از تأثیر گذارترین و بزرگ ترین گروههای اجتماعی است که در تأسیس و فعالیت جبهه ملی و جنبش ملی کردن صنعت نفت مشارکت داشته . بین بورژاوزی ملی و خرده بورژوازی شهری : یعنی بین مغازه داران ، اصناف ، پیشه وران ، تجار خرده پا ، روشنفکران و روحانیون با هدف رهایی ایران از مدار وابستگی به انگلستان و تحقق اصول دموکراسی و حکومت قانون در بعد از کودتا نیز با توجه به حمایتهایی که از دولت مصدق می شد از همان فردای کودتا ، حکومت نظامی دولت زاهدی پس از تعطیلی بازارها فرمان بازگشایی آنها را از رادیو صادر کرد که با بی توجهی اصناف و بازاران رو برو شد . کودتاچیان که با تهدید نتوانستند بازاریان را متقاعد کنند ، با حیله گری خبری را منتشر ساختند که کسبه و مردم بازار تا مراجعت شاه به ایران حاضر به باز کردن دکانهای خود و شروع بکار نیستند . پس از آن بیانه ای صادر شد که با امضای علما خواستار بازگشایی بازار تا قبل از ورود شاه شدند .
همچنین در ادامه و در قیام ۱۵ خرداد ۴۲ و مبارزه با انقلاب سفید شاه و اصلاحات ارضی که علما (بویژه امام خمینی (ره ) ) مبارزه ای آشکار علیه دستگاه حکومتی آغاز و هدایت می کردند بازاریان نیز مثل قبل حامیان قدرتمند آنها بودند . در این جریانات بود که جرقه های انقلاب زده شد بازاریان بطور گسترده حامی روحانیت و مخصوصاً امام خمینی بودند و به شکلهای مختلف از جمله تعطیلی ، حمایت مالی و … طرفداری خود را از علما و مبارزه با شاه ادامه دادند.
- بازار و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی:
اکثر جامعه شناسان و تاریخ نگارانی که در باب انقلاب اسلامی تحقیق کرده اند ، از جمله تدا اسکاچپل ، برواند آبراهامیان ، احمد اشرف ، علی بنو عریزی ، حبیب لاجوردی و به نحوی جان فوران بر استقلال بازاریان و روحانیون از دستگاه حکومتی و ائتلاف تاریخ ساز طبقه متوسط سنتی با طبقه متوسط جدید و نقش کاریزمایی رهبری در ایجاد این ائتلاف علیه دشمن مشترک در پیروزی انقلاب اسلامی تأکید می ورزند . در واقع انقلاب اسلامی بازار و مسجد را به تمام شئون اجتماعی اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی جامعه مسلط کرد و به تلاش های رقابت گونه یک قرن اخیر تجدد گرایان با سنت گرایان به نفع گروه دوم خاتمه بخشید .
بازاریان علاوه بر تعطیلی بازارها ، و حمایت از ائتلافهای ضد حکومتی و در اختیار گذاشتن محیط کسب و کار و داد و ستد خود بر انقلابیون ، بزرگترین پشتوانه مالی انقلاب حساب می آمدند .
بازاریان با گروهها و دستجات اسلامی نظیر فدائیان اسلام و هیأت های مؤتلفه در بحبوحۀ انقلاب یا رابطه نزدیک داشته یا خود از بنیانگذاران آن حرکتها بوده اند.
در سالهای تبعید امام نیز جدا از آنکه بسیاری از بازاری ها با او ارتباط داشتند . بازاریان با اتحاد با علما نقش اساسی در فعالیتهای ضد دولت داشتند و مساجد پایگاه های آن و منابر در دست روحانیت و روحانیت مروج تفکر ضد استبدادی و بازاریان هم حامیان مالی و هم مخالفان سر سخت طرفدار روحانیت بوده اند .
شاید یکی از علل موفقیت بازاریان به خاطر نوع ساختار آن باشد زیرا نفوذ جاسوسان و نیروهای امنیتی در آن بسیار سخت بود و بازار دچار تفرقه و اختلاف نظرها نشد تا موجب کاهش تأثیر گزاری و جداشدن از روحانیت گردد .
جان فوران نیز همچون سایر تحلیل گران ، نقش اساسی برای بازاریان در پیروزی انقلاب قائل است وی بازاریان را ستون فقرات جنبش طرفداری امام خمینی (ره ) می پندارد . به اعتقاد او بازاریان در مقابل عملکرد ضد بازاری رژیم ، شبکه های اطلاعاتی ، نظام بانکی ، گروههای بحث و مناظره دین و سنت های همبستگی اجتماعی خاص خود را تقویت نمودند ، آنها نقش عمیقی درتأمین منابع مالی و تشکیلاتی انقلاب داشته و پرشورترین طرفداران امام خمینی بودند.
بازار بطور سنتی با تشکیلات مذهبی دارای پیوند های و ایدئولو‍ژیکی مالی ، سیاسی است. اصولاً بازار در اندیشه های اسلامی جایگاه ویژه ای دارد همانطور که کاسب و تاجر نیز از اهمیت ویژه ای در میان شغلها از نظر اسلامی برخوردار می باشد .
در آموزهای مذهبی نیز توصیه قبل از ورود به بازار و داد و ستد کالا و تجارت را آموختن قواعد دینی دانسته اند ، چیزی که در بسیاری از بازارها به خوبی مشاهده می شود . و بازاریان قبل از شروع به کار در کلاسهای آموزش دینی علما که بعضا در بازارها و مساجد بازار بر قرار می شد شرکت می کردند و دیده می شود در بازارهای معروف ایران از جمله اصفهان که مهمترین مدرسه های علوم دینی در بازارها تاسیس شده ،اما شاید از دیگر علل اتحاد بین روحانیت و بازار بتوان در این قسمت به این نکته اشاره کرد که : بسیاری از بازارها که از رونق زیادی نیز برخوردار می باشند بواسطه زائران فراوان اماکن قدس و شخصیتهای مذهبی مدفون شده در شهر یا بخش بوجود آمده اند .
برای تاثیر گذاری و تحول و گسترش تفکر و اندیشه احتیاج به دو اهرم قدرتمند اندیشه و اندیشمند و ثروت و ثروتمند هستیم که این دو لازم و ملزوم یکدیگر برای تاثیر گذاری و تاریخ سازی هستند .
در دوران پهلوی دوم از طرف رژیم بر بازار و بر روحانیت فشار مضاعفی اعمال شد یعنی تلاش شد از قدرت هر دو کاسته شود و مدیریت و کنترل آنها بدست حکومت انجام شود.
این تمایلات تجدد طلبانه ،بر موقعیت اجتماعی و اقتصادی بازاریان تاثیر منفی داشت و افزایش و توسعه سازمان های مالی مدرن در حوزه بیرون از بازار ، باعث تحلیل رفتن قدرت مستقل بازار شد . این قبیل سازمان ها توسط نسل جدیدی از بازرگانان اداره می شد که از نقطه نظر عقیدتی و سبک و سیاق زندگی ، فرسنگ ها با بازاریان فاصله داشتند . با وجود این ، بازار همچنان قدرت مالی و دسترسی خود به شبکه بسیج آفرینی سریع را حفظ کرد . شبکه مذکور درون سازمان اصناف قرار داشت .
در مجلس اختیار انتصاب مدیریت اصناف را به دولت واگذار کرد . چنین دخالتی از سوی دولت ، به عنوان اقدامی توجیه نا پذیر در راستای اعمال سلطه بر بازار تلقی شد . سرنوشت علما نیز بهتر از بازار نبود .
رژیم سعی کرد تشیع را تحت کنترل خویش در آورد که البته در این راه نام ( پهلوی سازی تشیع ) را بر آن نهاد که موفقیت حاصل نشد .
رژیم کوشید با تاسیس بانکهای جدید ، افزایش فروشگاههای زنجیره ای و ایجاد مراکز جدید خرید ، همچنین اصناف را زیر پوشش اتاق بازرگانی هر شهر قرار داد و بازرگانان غیر بازاری را به تصدی آنها بر گماشت. اما پر واضح بود که پیوندهای عمیق اجتماعی و مذهبی بازاریان با روحانیون و آحاد مردم جامعه در مقابل حرکت نسنجیده رژیم مقاومت کرده و واکنش لازم را نشان خواهد داد. نیروهای اجتماعی ناراضی به مخالفان فعال تبدیل شده و بساط رژیم سر تا پا وابسته پهلوی را جمع کردند.
